Nghệ Thuật Cải Trang – Drag Queen Trở Thành Một Hiện Tượng Văn Hoá

Lịch sử phát triển của Drag Queen qua những cột mốc lịch sử

Việc nam giới cải trang thành nữ có khởi nguồn từ sân khấu. Trước khi phụ nữ được phép diễn xuất trên sân khấu, đàn ông buộc phải mặc quần áo của nữ để đóng những vai diễn là nữ. Các onnagata* của Nhật Bản, các nhân vật nữ trong tác phẩm của Shakespeare đều là hiện thân của tập tục này.

*onnagata để gọi một nam diễn viên trẻ cải trang thành nữ để trình diễn loại hình kịch kabuta của Nhật Bản vào thế kỷ thứ 16. Vào thời kỳ này, kịch kabuki do phụ nữ trình diễn được gọi là Onna – Kabuki. Họ thường biểu diễn với những điệu múa quyến rũ, tạo được sự thu hút mạnh mẽ khán giá mọi tầng lớp. Tuy nhiên, do có những điệu múa gợi dục nên phụ nữ bị cấm tham gia diễn kịch này dưới thời chính quyền tướng quân Tokugawa, và diễn viên onnagata sẽ thay thế họ.

Khi nhà hát Shakespearean được đi vào hoạt động vào cuối thế kỷ 16 và đầu thế kỷ 17, sân khấu không chỉ là một nơi giải trí mà còn có mối liên hệ chặt chẽ với nhà thờ và kèm theo những quy tắc rằng buộc như việc chỉ đàn ông mới có thể tham gia diễn trên sân khấu. Nếu vở kịch đó có một vài vai diễn là nữ giới, thì việc một vài người đàn ông trong dàn diễn viên phải ăn mặc như nữ giới là một giải pháp thay thế bắt buộc. Từ “drag” cũng được cho là có nguồn gốc từ sân khấu, khi mà những chiếc váy do người nam mặc để đóng các nhân vật nữ sẽ có chiều dài kéo dọc theo sàn nhà.  

Tuy nhiên, đàn ông ăn mặc như một người phụ nữ không đồng nghĩa họ là một nghệ sĩ cải trang. Các nghệ sĩ trình diễn mà ngày nay chúng ta gọi là drag queen, được định nghĩa cụ thể, chuyên nghiệp vào thế kỷ 18 và 19 – khi vai trò về tính giới ngày càng trở nên rập khuôn, cứng nhắc. Lúc này, việc mặc quần áo cải trang bắt đầu trở thành một cách tuyên truyền, chống nghịch, khiêu khích với định chuẩn của xã hội. Drag queen, với các kỹ năng được rèn giũa, có được một bản sắc rõ ràng. Loại hình nghệ thuật này chuyển dịch từ một thú vui hóa trang thông thường, trở thành một tuyên ngôn sáng tạo, phá bỏ khuôn mẫu về cấu trúc giới tính lẫn tính dục.

Vào thế kỷ Khai Minh (The Age of Enlightenment – 1715) tại Anh Quốc, drag queen đầu tiên ở quốc gia này là “Công chúa” Seraphina. Ở thời kỳ này, những người đồng tính nam vẫn chưa được gọi là “queen” (nữ hoàng) theo các mà văn hóa hiện đại vẫn thường dùng để ám chỉ đối tượng này; người đồng tính lúc này chỉ đơn thuần là “princess” (công chúa). Công chúa Seraphina là drag queen người Anh đầu tiên trong lịch sử và đã truyền cảm hứng cho rất nhiều người đồng tính trong bối cảnh xã hội bấy giờ. Seraphina thường xuyên xuất hiện trước công chúng với tư cách là một phụ nữ. Ngay cả khi cô ấy không cải trang kỹ càng là nữ thì mọi người vẫn gọi cô ấy là Seraphina. Đó đã trở thành danh tính của cô ấy. 

Một cột mốc lịch sử khác của nghệ thuật drag là khi Stella Clinton và Fanny Park*, đã gây chấn động nước Anh thời Victoria khi ăn mặc như phụ nữ tại các bữa tiệc hoặc trên đường phố, dẫn đến một phiên tòa công khai vào năm 1871, với hàng loạt định tội, cáo buộc chống lại họ. Mặc dù các cáo buộc đã bị tòa án bãi bỏ, nhưng sự kỳ thị của công chúng về loại hình nghệ thuật này là không thể chối bỏ.

*Stella và Fanny là nghệ danh của Ernest Boulton và Frederick Park – hai thanh niên có ngoại hình lưỡng tính, thích mặc các thiết kế váy lụa, sa tanh của phụ nữ và xuất hiện tại các nhà hát hay con đường Strand đông người. Phiên tòa xét xử họ vào năm 1871 đã thu hút đông đảo sự quan tâm của dư luận lúc bấy giờ. 

Theo thời gian, nghệ thuật drag dần mang tính chất cá nhân, và các queen (trong drag queen) thành công trong việc chèo kéo được một lượng fan hâm mộ của riêng mình. Một trong những ngôi sao lớn nhất đầu thế kỷ 20 của drag là Julian Eltinge. Trong khi nhiều drag queen là nam giới chỉ trình diễn trong trang phục phụ nữ, thì Eltinge đã khiến nhiều người hâm mộ tin rằng cô không giống như những drag queen thông thường, mà là một diễn viên chính hiệu.

Eltinge nổi lên từ thế giới tạp kỹ, được gọi là nhà hát tạp kỹ ở Anh, nơi mà việc cải trang thành nữ rất phổ biến. Vào cuối các buổi biểu diễn, anh ấy sẽ tháo tóc giả và tiết lộ giới tính của mình với đám đông, và thường thì phản ứng của phần đông khán giả là không tin được. Eltinge rất nổi tiếng, trong hơn 20 năm, sự nghiệp của Eltinge đang trên đà phát triển, cho đến khi các chương trình tạp kỹ không còn được ưa chuộng vào những năm 1930. 

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, mặc dù đồng tính vẫn bị xã hội phản đối – thậm chí là bất hợp pháp trong một số trường hợp – nhưng vẫn có những drag queen đã vượt qua nhận định tiêu cực và có sự nghiệp thành công. Họ bao gồm Danny La Rue ở Anh, người đã làm nên tên tuổi của mình vào những năm 1950, và Dame Edna Everage – bản dạng drag của diễn viên hài Barry Humphries, lần đầu xuất hiện vào những năm 1960. 

Khởi đầu vào khoảng cuối những năm 1920 và kéo dài đến đầu những năm 1930 của thế kỷ trước, có một thời kỳ được người Mỹ gọi là “Pansy Craze” (Cơn sốt Pansy). Thời kỳ đó bao gồm sự phát triển mạnh mẽ của các câu lạc bộ đồng tính và các chương trình biểu diễn nghệ thuật, bao gồm cả Drag. Nhiều người cho rằng cái tên “Pansy Craze” bắt nguồn từ tiếng lóng “Pansy boy” ám chỉ một người đàn ông ẻo lả. 

Hành trình chấp thuận loại hình nghệ thuật này tại Mỹ không hẳn lúc nào cũng dễ dàng. Vào năm 1935, điều lệnh ban hành đã cấm việc cải trang nữ được phép xuất hiện công khai đã khiến cho loại hình nghệ thuật này phải hoạt động ngấm ngầm tại New York. San Francisco và California lúc này trở thành khu vực hoạt động náo nhiệt của drag queen tại Mỹ. Vào cuối những năm 1930s và 1940s, loại hình nghệ thuật này được ủng hộ và hậu thuẫn rất lớn các ngôi sao lớn như Frank Sinatra, Bette Davis, và Tallulah Bankhead.

Tuy thế, vào thời kỳ hậu chiến (Post-War), xã hội tại Mỹ lúc bấy giờ lại khuấy động sự kỳ thị một cách mạnh mẽ, gay gắt hơn, khi xã hội lúc bấy giờ cổ động mọi thành viên lấy gia đình làm trung tâm, và tỏ rõ sự kỳ thị mạnh mẽ tới những người Mỹ đồng tính. Để đáp lại, cộng đồng người đồng tính nam đã tập hợp để chống lại phong trào kỳ thị người đồng tính luyến ái vào cuối những năm 1950s. Chiến lược chính của nó là tác động đến chính trị và đòi hỏi sự tôn trọng.

Nhiều người đồng tính, dưới áp lực lúc bấy giờ, có niềm tin rằng nếu họ sinh hoạt, cư xử giống những người dị tính khác, từ bỏ những hành vi thái quá, nổi loạn và bày tỏ tính dục công khai thì xã hội bấy giờ sẽ tỏ ra vị tha và không bắt bớ những người đồng tính vô cớ nữa. Không có gì đáng ngạc nhiên, điều này cũng đồng nghĩa với việc các nhóm bao gồm những người đồng tính thuộc tầng lớp lao động, cộng đồng người chuyển giới và các drag queen sẽ trở thành các nhóm đối tượng tiếp tục bị kỳ thị và bài trừ. 

Vào đầu 1960s, trong khi vẫn tồn tại những người đồng tính sống cuộc sống hai mặt, thì còn những nhóm đồng tính luyến ái muốn làm nên cuộc cách mạng đòi hỏi sự công bằng. Họ muốn xã hội nước Mỹ hiểu rằng người đồng tính không phải là những kẻ ẻo lả, và đúng hơn là một lực lượng mạnh mẽ – đủ mạnh để lật đổ trật tự đã được thiết lập trong xã hội. Trong bối cảnh đó, các nhóm đồng tính nam này đã buộc phải đẩy cộng đồng drag queen ra rìa của cuộc đấu tranh đồng tính, và làm ngơ với vai trò của họ là các nhà hoạt động. Tuy thế, những năm 1960s cũng là thời điểm bắt đầu xuất hiện các cuộc thi nhan sắc dành riêng cho đối tượng drag queen.

Trái ngược với suy nghĩ của phần đông, văn hóa drag tại Mỹ chỉ thực sự khởi sắc từ những năm đầu của thế kỷ 19, và thực sự khởi sắc vào những năm 1960s. Cuộc bạo loạn vào năm 1969 là một cột mốc quan trọng trong phong trào đấu tranh cho quyền của người đồng tính tại Mỹ. Hai thành phố lớn là New York và San Francisco là nơi tập trung đông đảo của những drag queen vào cuối thế kỷ 19. Tại New York, những khu vực thịnh hành của drag queen tụ tập về đêm là Quảng trường Madison Square Garden, Harlem, Greenwich và Hamilton Lodge Ball. 

Giai đoạn 1970s, tuy xã hội vẫn còn tồn tại những cái nhìn hiềm khích cho người đồng tính, thì nghệ thuật drag lại vươn mình lên một tầm cao mới – đó là sự xuất hiện của những vũ hội drag (drag balls). Bất cứ ai từng xem qua series Pose đình đám của Mỹ sẽ biết đến những vũ hội drag có nguồn gốc từ các vùng của New York vào những năm 1970s. Vũ hội drag là một sự kiện giao hữu hào nhoáng, gồm một đường băng dài, nơi mà các thí sinh tham gia sẽ trình diễn các bộ trang phục thời trang theo chủ đề độc đáo, sáng tạo, thẩm mỹ nhất, kết hợp với các vũ đạo trình diễn theo nhịp điệp, tiết tấu của những ca khúc, âm nhạc thịnh hành, sôi động nhất lúc bấy giờ. Ở cuối đường băng là một hội đồng các giám khảm sẽ chấm điểm cho các thi sinh, để cuối cùng là trao giải thưởng và các danh hiệu cao quý cho những người thắng cuộc.

Các “House” của drag mother sẽ thi đấu trong các vũ hội Drag Balls. Đây được xem một loại hình nghệ thuật chủ yếu được tạo ra bởi và dành cho những người Mỹ gốc Latin và da đen. Drag Balls như một loại hình nghệ thuật theo chủ nghĩa thoát ly: chúng là một cách sáng tạo mạnh mẽ để sử dụng trí tưởng tượng và khả năng trình diễn để tăng cường sự tự tin và niềm hy vọng về vị trí, địa vị trong xã hội của họ. 

Đây là nơi mà khái niệm drag mother đã được hình thành. Những drag mother là những drag queen dày dạn kinh nghiệm, sẽ chỉ dạy và hướng dẫn cho những nghệ sĩ drag đang phát triển hay đang muốn trở thành một drag queen. Drag mother sẽ chỉ cho họ cách trình diễn trên sân khấu cũng như hướng dẫn cách trang điểm và hình thành nên diện mạo riêng, phù hợp với từng người. Trong bối cảnh xã hội vẫn chưa cởi mở và chấp thuận người đồng tính, drag mother sẽ chu cấp chỗ ở cho những drag queen đam mê nghệ thuật này nhưng phải đánh đổi bằng cái giá là bị người thân, xã hội ruồng rẫy, khiến cho họ – dù ở độ tuổi rất trẻ, gặp phải rất nhiều khó khăn trong cuộc sống.

Điều này dẫn đến việc các drag mother được biết đến với tư cách là người đứng đầu của một “House” (thường sẽ là House of <họ của drag mother>). Drag mother phải chịu trách nhiệm cho danh tiếng của cả một gia đình drag queen của mình. Dù họ của drag mother là gì, những drag queen là “con gái” của drag mother đều được phép nhận họ của mẹ như một phần trong nghệ danh của mình, hoặc thậm chí được drag mother chọn cho nghệ danh cho. Các gia đình drag queen được giới thiệu nhiều trong bộ phim tài liệu “Paris is Burning” về drag vào năm 1990 (bộ phim này đã truyền cảm hứng cho ca khúc và MV ca nhạc Vogue của Madonna). 

Drag Balls và House of Drag đặc biệt quan trọng đối với cuộc đấu tranh của người đồng tính trong thời cuộc khủng hoảng Aids. Vào những năm 1980s, những người Mỹ đồng tính bắt đầu bị nhiễm bệnh và tử vong rộng khắp. Trong nhiều trường hợp lây lan qua quan hệ tình dục không an toàn, Aids đã tàn phá cộng đồng đồng tính nam. Phản ứng của các cơ quan y tế công cộng đối với Aids chứa đầy những giả định kỳ thị đồng tính và phân biệt chủng tộc về hành vi tính dục của người đồng tính, và thay vì tìm cách để xoa dịu nỗi đau mà AIDS để lại, xã hội lại xem đó là lý do chính đáng để càng kỳ thị người đồng tính mạnh mẽ hơn. 

Chính bởi thế, nhiều House of Drag được tổ chức như “nhà phòng ngừa”, nơi mà những drag mother có trách nhiệm giáo dục con cái của họ về tình dục an toàn và chữa lành những tổn thương tinh thần sâu sắc của những người đang nhiễm Aids. Một số đơn vị còn tổ chức các buổi lễ hội Drag Balls là dịp để tuyên truyền phòng ngừa, chẳng hạn như House of Latex Ball ở Thành phố New York đã giáo dục khán giả về các nguy cơ và cách phòng ngừa HIV. Drag queen và tổ chức của người đồng tính đã cung cấp những gì mà xã hội lúc bấy giờ đã từ chối để trao cho họ: sự bảo vệ, yêu thương và chăm sóc.

Cuộc đấu tranh cho sự chấp nhận và bình đẳng đối với người đồng tính đã phát triển mạnh mẽ hơn trong những năm 1970 và 1980, với Harvey Milk trở thành người đồng tính nam công khai đầu tiên được bầu vào văn phòng công ở San Francisco vào năm 1977. 

Sự đại diện tích cực đó dần dần trở thành xu hướng chính. Drag queen nổi tiếng Divine, qua đời năm 1988, đã xuất hiện trong nhiều bộ phim của đạo diễn John Waters, bộ phim đã thành công vang dội (Divine còn đóng vai Edna Turnblad trong phiên bản gốc của bộ phim nổi tiếng Hairspray). Và đến đầu những năm 1990, Drag queen RuPaul chạm đến đỉnh cao của sự nổi tiếng toàn cầu, khi ra mắt các sản phẩm âm nhạc chất lượng, thịnh hành thời bấy giờ, trong đó bao gồm một bản song ca với Elton John.

Năm 2009, series vô cùng ăn khách hiện nay là Rupaul’s Drag Race, đầu tiên được phát sóng. Sự dung hòa giữa các thử thách bao gồm: sáng tạo trang phục, đóng tiểu phẩm, vũ đạo, trình diễn stand-up comedy, biểu diễn ca hát và cải trang thành người nổi tiếng…, đã khiến chương trình này trở thành món ăn tinh thần giàu gia vị trên sóng truyền hình – mà chính nó cũng thu hút được sự mến mộ, quan tâm của đông đảo những người làm trong ngành nghệ thuật, thời trang, và các ngôi sao nổi tiếng.

Nhờ vào thành công của Drag Race trên phương diện toàn cầu, sự thú vị của nghệ thuật cải trang – drag queen đã được giới thiệu một cách sáng tạo, nhiều màu sắc, vui nhộn, phổ cập kiến thức cũng như chia sẻ những thông điệp, cảm nghĩ của chính những drag queen tham gia về tình hình chính trị, góc nhìn cuộc sống và sức khỏe giới tính. Sự tổng hòa giữa giải trí và giáo dục, thiên nhiều về truyền cảm hứng đã khiến cho Rupaul’s Drag Race nhiều năm liên tiếp đoạt giải thưởng chương trình truyền hình thực tế hay nhất tại Lễ trao giải Emmy. 

Nhiều thí sinh trong chương trình bước ra khỏi cuộc thi và trở thành một ngôi sao đúng nghĩa, khi họ xuất hiện trên sóng truyền hình, biểu diễn trước công chúng, ra mắt sản phẩm âm nhạc, tham gia diễn xuất, trở thành influencer của ngành thời trang, làm đẹp, hay xuất hiện trên những ấn phẩm thời trang cao cấp như Vogue. Nhiều drag queen có lượng người theo dõi đông đảo trên Instagram lẫn Twitter, Tiktok (đã có 34 drag queen xuất thân từ Drag Race có hơn 1 triệu lượt người theo dõi, 4 trong số đó có hơn 2 triệu người theo dõi) và tận dụng nền tảng, bệ phóng sẵn có đó để phát triển thêm hơn trong sự nghiệp giải trí của mình.

Drag Queen giờ đã trở thành một hình thức nghệ thuật được phổ cập và chấp thuận phổ biến trên toàn thế giới. Rupaul’s Drag Race không chỉ đơn thuần là một show truyền hình mang thiên hướng giải trí, nó còn được xem là đang cống hiến không khoan nhượng cho cuộc đấu tranh đồng tính, và bày tỏ quan điểm mạnh mẽ tới các mâu thuẫn đan xen về vấn đề phân biệt chủng tộc, giới tính và giai cấp.

Tuy vẫn còn những chương trình, nhóm cộng đồng, sự kiện, tổ chức tiếp tục đấu tranh ủng hộ cho quyền lợi của người đồng tính, da màu, thì Rupaul’s Drag Race – nay còn được xem là Olympic of Drag Queen (thế vận hội của Drag Queen) đã gợi mở một thế giới hân hoan, giàu màu sắc, sáng tạo và chủ nghĩa cá nhân độc đáo. Đó chính là Drag – một loại hình nghệ thuật được sinh ra từ chính sự bất bình đẳng, bất công, bóc lột và dồn nén thân phận của những con người tự do, yêu sáng tạo và quyết liệt với tính giới của mình.